Stećci u Sandžaku: Nekropola “Hrta”, Prijepolje (FOTO-VIDEO)

-Hrta (lokalitet Grčko groblje), Prijepolje, pod zaštitom UNESCO-a od 2016.

• Kao jedan od najpoznatijih brendova srednjevjekovne kulture, civilizacije, te umjetnosti i države Bosne, još neistraženi, za širu javnost i dalje su nepoznati, zauzimaju malo prostora u historiografiji. Procjene arheologa su da u sjevernom Sandžaku može biti oko 100 lokaliteta, a u južnom oko 60, s preko 3.000 kamenih nadgrobnih spomenika-stećaka, te da taj broj stećaka nije konačan.

Piše: Mustafa Baltić

Najpoznatija, a u jednu ruku najznačajnija nekropola stećaka kojom ćemo se baviti u ovom projektu, nesumnjivo je nekropola stećaka u Hrtima. Preciznije, u pitanju su dvije nekropole međusobno udaljene nepunih sto metara, koje čine jedinstvenu cjelinu. Na putu koji dolinom Lima, vodi od Prijepolja kroz Veliku Župu, u ataru sela Hrta, na 16 kilometara od centra Prijepolja, nalazi se arheološki lokalitet ranije nazvan Grčko groblje. Lokalitet se sastoji od Donjeg i Gornjeg groblja, na nadmorskoj visini od 850 metara, uz sami kiridžijski put, potpuno dominira pejzažom. Hronološki se može smjestiti u 14. i 15. stoljeće.

Nekropolu stećaka u Hrtima pominje još Šefik Bešlagić, bosanski i jugoslovenski naučni radnik, jedan od najboljih poznavalaca fenomena stećaka , koji opisuje oba dijela nekropole, i popisuje stećke. Nekropola se nalazi na, kasnije tako nazvanom, putu stećaka, pri čemu pripada grupi nekropola u Limskoj dolini, župnom području, i istočnom dijelu tadašnje srednjovjekovne bosanske države, zajedno sa nekropolama Presegli u Hrtima, u Gornjim Matarugama, Velikoj župi, Seljašnici i Brodarevu. Prema Bešlagiću, Prijepolje, pored Sinja, ima najviše stećaka izvan teritorije današnje Bosne i Hercegovine, preko 500.

Arheološki lokalitet u Hrtima, odnosno nekropola stećaka Hrta, nikad nije bio predmet detaljnog arheološkog istraživanja. Početkom sedmdesetih godina 20. vijeka, Bešlagić bilježi i opisuje pomenutu nekropolu. Tom prilikom dokumentuje broj stećaka, njihove forme, načine ukrašavanja. On tom prilikom nije imao potpuni uvid u stanje nekropole. Početkom osamdesetih godina, tačnije 1984. godine nekropola stećaka Grčko groblje u Hrtima stavljena je pod zaštitu zakona, kao spomenik kulture. („Opštinski službeni glasnik“ Prijepolje br. 633-7/83-III-03 od 31. 01. 1984.).

Početkom 21. stoljeća pokreće se niz inicijativa, kako od strane institucija kulture i naučnih radnika, tako i od samih mještana i entuzijasta, kako bi se nekropola stećaka u Hrtima zaštitila, javnost sa njom upoznala, i na adekvatan način pristupilo valorizaciji samog spomenika. U tom smislu je u okviru projekta „Valorizacija kulturne baštine srednjovjekovnih stećaka na zapadnom Balkanu“ urađeno dokumentovanje stećaka sa nekropole Grčko groblje u selu Hrta, 2012. godine. Projekat je proizvod rada institucija iz 4 države, i što je bio svojevrsni uvod za ono što se desilo u julu 2016. godine. U međuvremenu izvršeni su radovi na čišćenju i daljem dokumentovanju i opisivanju posebnosti lokaliteta, prije nego li se zbog svih vrijednosti koje nesumnjivo ima, nekropola stećaka u Hrtima, pored nekropola u Bajinoj Bašti, kao srbijanski dio zajedničkog projekta Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije o upisivanju Stećaka – srednjovjekovnih kamenih nadgrobnih spomenika, na UNESCO-vu listu svjetske kulturne baštine. ( http://whc.unesco.org/en/list/1504) Tom prilikom upisano je 28 nekropola stećaka, od čega 20 u Bosni i Hercegovini, 3 u Crnoj Gori, 2 u Hrvatskoj i 3 u Srbiji.

Na obijema nekropolama koje čine jedninstven arheološki lokalitet evidentiran je ukupno 81 stećak, od čega se na Gornjem groblju nalazi njih 37, a na Donjem 44. Većina stećaka su izrađeni od krečnjaka ali ima i onih koji su rađeni od škriljca. U blizini lokaliteta nije primjećen majdan niti radionica, ali to ne znači da ih nema, već da nije bilo istraživanja. Na uzvišenju, na tzv. Gornjem groblju, nalazi se 37 osrednje obrađenih stećaka, od čega su 9 sanduci, sljemenici, 3 su sanduka sa postoljem, 2 amorfna stećka i 23 ploče. Većina stećaka je pažljivo klesana od krečnjaka a ima i onih koji su izrađeni od škriljca. U sklopu nekropole i u njenoj neposrednoj blizini ima usadnika i tragova od usadnika, ali oni ne moraju nužno biti vezani za nekropolu, i teško su vidljivi danas. Orijentisani su u pravcu istok – zapad, sa manjim odstupanjima. Stećci su izloženi biotmosferskim utjecajima, kao i slaganju terena, pa su logično neki od njih oštećeni, utonuli u zemlju, i slično.

Ono što karakteriše nekropolu Gornje groblje u Hrtima je veliki broj obrađenih i ukrašenih stećaka, u odnosu na ukupan broj, što nije karakteristika nekropola stećaka izvan današnjih granica BiH. Ukupno je ukrašeno 17 stećaka. Najčešći motivi su arkade, svojevrsna kamena plastika koja se pojavljuje na nekoliko sanduka, pored toga na pločama se mogu vidjeti isklesane pletenice ili uže, koncentrični krugovi i krugovi u kojima je upisan krst. Na jednom  od stećaka imamo prikaz biljke sa trnom, ili listom. Jedan dio stećaka ima bordure na krajevima sa rozetama. Par stećaka ima isklesan mač.

No ovdje ipak treba izdvojiti dva stećka, pravougaona sanduka sa postoljem, koji imaju reljefne prikaze arkada, i to jedan ima 4 arkade na bočnim i po 2 na prednjoj i zadnjoj strani, dok je drugi stećak prilično oštećen i arkade se javljaju samo na bočnim stranama. Ovi stećci ni u kom smislu, osim po nedostatku natpisa, ne odstupaju od tzv. visokog stila koji imamo u centralnoj Bosni i u Hercegovini, jako dobro su obrađeni, glatki, visoki sanduci, i precizno ukrašeni. Kamena plastika koju ovdje imamo imitira arhitektonske elemente stubova, ili vrata, prolaza, pa zato možemo pretpostaviti da stećak u ovim slučajevima simboliše kuću.

Jedan stećak, očuvan, u formi niskog sanduka, iako bi neki mogli smatrati ovaj stećak pločom, sa bočnih strana je ukrašen arkadama u plitkom reljefu. Sa gornje strane, na glatkoj površini brižljivo je uklesan heraldički simbol porodice na štitu, mada se može protumačiti i kao mač iza štita, ukrašen sa obije strane prikazom uvijenog užeta.
Još jedan interesantan stećak u formi ploče sa polukružnim završetkom, ukrašen je rozetama koje u zajedničkom odnosu formiraju krst.

Donje groblje je nekropola koja se nalazi 100 meara jugozapadno od prethodno opisane, uz sam savremeni put, skoro potpuno urasla u paprat, direktno nadovezana na stari kiridžijski put, u narodnu poznati kao banski put. Ova nekropola je vezana za prehistorijski tumul, na kom se većim dijelom nalazi. Evidentirana su 44 stećka, od kojih se 2 mogu primjetiti samo u obrisima. Svi su orijentisani u pravcu istok – zapad. Skoro svi stećci su izrađeni od krečnjaka.

U pogledu forme stećaka može se govoriti o amorfnim spomenicima, jedva pritesanim tako da su najčešće amorfne kamene ploče, sa izuzetkom nekoliko koji imaju oblik prave ploče.

– Nekropola Hrta postala interesantna kada su se države u regionu počele otimati o stećke

Kad je, poslije devedesetih godina, ustvari, početkom 21. vijeka počelo ponovno interesovanje za srednjovjekovne stećke, pa su počeli da dobijaju različita imena-od mramorova, devedesetih su postali kamene položene ploče, i tako neki smiješni nazivi, biljega i tako dalje, kada su se sve ove države zapadnoga Balkana počinjale otimati čiji su stećci, posebno je interesantna bila jedna nekropola koja je po svojoj specifičnosti, po ukrasima, po ljepoti samih stećaka, po ljepoti spomenika, po mjestu gdje se nalaze, i po tome kako su orijentisani i dominiraju prostorom, po tome kako direktno spadaju u nešto što se može vidjeti po ostalom dijelu Bosne, posebno interesantni su, dakle, Hrta.

U narodu je to poznato kao Grčko groblje, kao i većina tih nekropola koje su vezane za stećke. (Većina nekropola stećaka koje su na istočnim granicama Kraljevine Bosne, često su se zvale Grčkim grobnicama. Neka su zvana Latinska, neka Grčka, ali za sve ono što narod nije znao kako da objasni, on je tako nazivao). Istraživači su to naravno drugačije nazivali. Sada je i u narodu, i svuda, uopšte, duboko prihvaćen naziv nekropola stećaka Hrta.

Ona je međunarodno zaštićeno kulturno dobro od strane UNESCO-a i pomogla je da stećci budu kulturna baština od izuzetnog svjetskog značaja. Dakle, ona je samo dio sklopa u koji ulaze nekropole u Radimlji, u Stocu, Goradždu, Fojnici. Sve ono što imamo u Bosni i Hercegovini, kao državi danas, u jednom dijelu Dalmacije, u jednom dijelu Crne gore, i evo, ovdje, u ovom dijelu koji danas pripada Srbiji, a što je sve u 14. stoljeću pripadalo Kraljevini Bosni. Ona je samo jedinstveni dio tog kompleksa, možda jedan od najistočnijih dijelova, i pomogla je da te četiri države zajednički konkurišu i da stećci postanu svjetska kulturna baština i to je jedan veliki uspjeh, po čemu je ova nekropola posebna. Ova nekropola se, u stvari, sastoji od dvije različite. Sastoji se od jedne manje nekropole koja se nalazi na ovom uzvišenju, koja ima tridesetak stećaka, od kojih su 18 pravi sandučari ili šljemenici, isti onakvi kakvi su obrađeni u Bosni i Hercegovini, a ostali jedan dio su amorfni, a jedan kamene ploče.

Druga, veća nekropola, ali u estetskom smislu manje važna, nalazi se samo 100 metara od ovog uzvišenja i zove se takozvano Donje groblje , tu imamo oko četrdesetak stećaka. Ukupan broj stećaka koji su locirani ovdje je 88. Ta manja nekropola nalazi se na prahistorijskom, jednom omanjem tumulu, i blizu su i sadašnjeg puta, a obje nekropole se nalaze pored starog, karavanskog puta, koji je vodio ka zapadu, maltene je povezivao istok i zapad tadašnje Bosne, a kasnije i Osmanskog carstva. Ono što je interesantno kod manje nekropole, odnosno, te brojnije, Donje nekropole jeste da tu nemamo nikakvih zabilježenih ukrasa, nikakvih estetskih elememata, i nemamo ni stećke sandučare, kakve vidimo ovdje.

Uglavnom su to velike kamene ploče, bez šljemenika, bez ukrasa, bez inskripcija. Ono što je karakteristično za sve spomenike koje ćemo obići u Sandžaku, jeste da( sem u jednom primjeru stećka pronađenog kod Sjenice) kod njih nemamo natpis-ono što smo navikli (“Ase leži…”) ima u Bosni, ali ovdje nema nijedan natpis. Imamo ukrasa. Najčešće se ukrašavaju arkadama. Imate jasnu kamenu plastiku, nemate posmrtno kolo, što je najpoznatiji i najljepši ukras sa stećka, to nemate, ali zato imate arkade sa nišama. Imate koncentrične krugove, ukrašene kamene ploče koje su velikih dimenzija, ukrašene i vijencima.

Najkarakterističniji ukras koji se pojavljuje na stećcima u ovoj nekropoli jeste taj arkadni luk. To je visoki stil ukrašavanja stećaka, jasna kamena plastika koja se pojavljuje kod više stećaka oblika sanduka ili oblika pravougaonog kamena gdje imate nekoliko linija i nekoliko arkada koje su vezane i sa svih strana su ukrašene, tako da dobijete neku vrstu hrama ili kuće. Na nekima od njih imate niše, između tih arkada, a na nekima je, da kažem, plitak reljef. Drugi tip ukrašavanja jeste uvijeno uže kojim je oivičena čitava kamena ploča i najčešći su koncentrični krugovi koji na nekim od tih stećaka imaju simbol štita, ustvari oni su štit i iza njih se vidi mač. Mi smo u Priboju, u Krajčinovićima našli jedan stećak gdje imate mač na štitu, kao neku vrstu grba. Ovdje imate drugi, mnogo češći prikaz mača i štita preko mača što najčešće simbolizuje da je tu sahranjen vojnik ili neko ko je u prošlosti bio vojnik. Nekropola je vezana za 14. i 15. stoljeće. To je ono što je važno. 14. i 15. stoljeće kada je ovaj dio bio sastavni dio Bosne, Bosanskog Kraljevstva, od vremena Tvrtka pa sve do pada pod osmansku vlast. Pošto je Bosna tada bila najrazvijenija zemlja zapadnog Balkana i centar zapadnoga Balkana nakon propasti Srpskog carstva, nakon smrti cara Dušana, kralj Tvrtko je stvorio najrazvijeniju zemlju zapadnoga Balkana od svih slavenskih zemalja i njena moda, naravno, u svim segmentima života. Oni nameću kulturne trendove, pa tako i ovdje se nametnuo stećak koji je jednostavno izrastao suštinski vezan za Crkvu bosansku, ali su je prihvatili svi ostali koji su živjeli u bosanskom kraljevstvu u tom trenutku. Pored toga, njen kulturni utjecaj se širio i van njenih granica, a o tome ćemo imati prilike da pričamo kada budemo posjećivali nekropole stećaka u drugom dijelu Sandžaka.

Potrebno je istražiti hronološki odnos nekropola Donje i Gornje groblje imajući u vidu razliku u ukrašavanju i obradi.
Nekropola stećaka u Hrtima datuje se u 14. i 15. stoljeće, kada se može reći da je kraljevina Bosna, čiji je pomenuti prostor bio dio, bila na vrhuncu. U drugoj polovini 15. stoljeća ova teritorija je pripala bosanskom kralju Tvrtku I, nakon čega je u okviru srednjovjekovne bosanske kraljevine pripala vlastelinu Sandalju Hraniću Kosači, vojvodi rusaga bosanskoga. Nakon toga sve do dolaska Mehmeda Fatiha ostaje u rukama porodice Kosača, tačnije Stjepana Vukčića Kosače.

Hrta, poznato i kao mjesto sa uspješnom proizvodnjom malina u opštini Prijepolje, u nominaciju da bude pod zaštitom UNSCO-a je ušlo još 2012. godine.

– Svijest o značaju stećaka

U taj projekat su se aktivno uključili mještani Hrta. Sanel Dizdarević, elektroinžinjer koji se takođe bavi proizvodnjom maline, sa ekspertima iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu, radio je na izradi projektne dokumentacija. Smatra da su uradili veliki stvar jer im je u interesu da se razvija ovaj kraj.

Dizdarević: “Hvala Bogu, tu sam od ljudi, od mještana koji je ostao tu, da se bori za ovaj kraj, da pokušamo od ovog kraja da napravimo ogledno selo, pospješimo tu proizvodnju i već duži niz godina smo prvi u opštini po proizvodnji malina. Samim tim kada smo ušli u taj projekat zasađivanja malina i podizanje zasada, kao nagrada nam je došlo i to da smo dobili prijedlog za nominaciju ove lokacije za ulazak pod zaštitom UNESCO-a. 2012. na 13. godinu dobili smo taj prijedlog jer je ovo jedina loakcija na ovom prostoru, pored još lokaliteta gdje ima stećaka, koja je bila predložena 1984. godine od strane opštine, uknjižena kao lokalitet Grčkog groblja. Samim tim ušlo se u priču gde smo sa saradnicima iz Ministarstva, Zavoda za zaštitu spomenika kulture napravili projektnu dokumentaciju i ušli kao jedan od kandidata za ulazak u UNESCO i pod zaštitu UNESCO-a, što se kasnije i dogodilo 2016. godine na konfenerciji, u novembru mjesecu u Istanbulu. Ovo je velika stvar za ovaj kraj, samim tim uz tu poljoprivrednu proizvodnju, nadamo se u narednom periodu da razvijemo turizam. Imamo posjetilaca, ovdje ljudi dolaze iz Kine, iz Australije, iz evropskih zemalja dolazilo je više tura u posjetu. Nama je u interesu da se razvije ovaj kraj, da pokušamo da vežemo poljoprivredu i turizam, što je sad aktuelno i moderno u svijetu pa ka tome i idemo”.

Slaže se da su ljudi iz ovog kraja, prije nego je nekropola Hrta ušla pod zaštitu UNESCO-a, nisu bili dovoljno svjesni njenog kulturno-histrorijskog i svakog drugog značaja.

Dizdarević: “Ovi su dosta stećci stari, i onda kroz samu debatu otkrilo se dosta te simbolike koju nose ovi stećci. Onda to samo po sebi vuče neku energiju, jer ipak, ponosni ste na to da posjedujete takav jedan lokalitet koji je opšte poznat u svijetu sad trenutno, sve to nosi neku svoju emociju. Jedan od narednih koraka koji je išao u taj projekat UNESCO-a i odrađene projektne dokumentacije, jeste ta konzervacija da se zaštite ovi nadgrobni spomenici, stećci i da se jasno vide simboli za sve posjetioce koji dođu sa strane, da jasno mogu da vide šta je i kako je, a i u planu je da se uradi opisna tabla koja će stajati, za koju isto nalaže UNESCO da se vidi tačno svaki simbol i u opisu da stoji šta koji simbol nosi, šta prikazuje, šta pokazuje. To nam je cilj da se izborimo da bude što autenticnije i da bolje predstavi ovaj kraj i naše pretke koji su bili tu prije nas.

Stećci u Hrtima su dobrim dijelom obrađeni, jasno ukrašeni sa klasičnim motivima koji se javljaju na ostalim stećcima, iako nemaju natpisa, nisu dislocirani i dobro su očuvani, što ih je svakako preporučilo za nominaciju. Oni pripadaju jedinstvenom kulturnom fenomenu karakterističnom za srednjovjekovnu bosansku državu i prostor koji je bio pod njenim uticajem. Razvijajući se okviru bosanske države, njeni stanovnici su usvojili i održavali kulturne elemente koji su karakterisali bosansko srednjovjekovno kraljevstvo, u okvirima iste kulturne i ideološke matrice, pri čemu su nadgrobni spomenici stećci predstavljali temeljni kamen identiteta i bosanske posebnosti. Upravo zato se ovaj lokalitet izdvaja u moru drugih, a predstavlja jednu cjelinu sa drugih 27 sa kojima je upisan na UNESCO-vu listu.

– Nekropola kao teritorijalni marker

Činjenica da se nalazila u najistočnijem dijelu države, u neposrednoj blizini trgovačkog puta, u čijoj je blizini bilo još nekropola stećaka, takođe na uzvišicama, odasvud vidljivim, interesantno bi bilo tumačenje da je mogući kontekst lokacije u stvari teritorijalni marker.

O ljepoti svojih ukrasa, o estetskom razvoju, po tome što po svakom elementu odgovara jedinstvenom kompleksu svih stećaka, ako krenete istočno i zapadno od rijeke Neretve, pripada tom jednom kompleksu, a sa druge strane po svojoj autentičnosti, odnosno po tome što na ovoj nekropoli nije bilo nikakvih kasnijih intervencija. Stanovništvo koje živi u ovom mjestu nije uklanjalo stećke da bi od čišćenja pa do ugrađivanja u svoje objekte, nije izmještalo. Nije bilo lovaca na blago i uglavnom se stećci nalaze na tom mjestu gdje su i bili u osnovi.

Vi imate sve elemente koje imate u svim ostalim dijelovima Bosne. Dakle, imate od kanelura, cik-cak ukrašavanja, valovitih ukrašavanja kao što vidite ovdje kod ovih šljemenika, preko koncentričnih krugova, štita, mača, preko krsta upisanog u krug koji se pojavljuje na jednom stećku do arkada, arkadnih lukova vezanih preko cijelog stećka, ali nemate upisa. U Donjem groblju nemate ništa od tog. Imate najveći broj velikih amorfnih kamenih ploča. Sa druge strane, ono što je posebno interesantno je da su ovi stećci definitivno jedna vrsta teritorijalnih markera jer je ova nekropola kao i većina reprezentativnih nekropola koje se nalaze na uzvišenju, da je svima jasno i vidljivo, ko je taj ko tu živi, ko su ti ljudi koji su pravili te stećke, ko su njihovi preci, i da su njihovi preci iznad naselja što govori o tome da su na taj način pokazivali i poštovanje prema precima ali i jasno upozorenje nekom ko bi došao sa strane da se nalaze na njihovoj zemlji jer su na taj način čuvali svoje pretke. To je isti način koji imamo od pamtivjeka, od trenutka otkada su ljudi počeli sendetarno da žive, da su nekropole možda i najvažniji elementi društvene kohezije. Ovi stećci stalno podsjećaju stanovnike srednjovjekovnog naselja gdje su, odakle su i čija je to zemlja.

Mi se sada nalazimo na nekropoli koja je pored starog karavanskog puta. Cijelim tim karavanskim putem, odavde, kao njen vrhunac, pa sve do Hisardžika, pored Seljašnice, ka Miloševom dolu i Hisardžiku, sa jedne strane, do Gostuna, čije ime vam dovoljno govori i za koga je vezano i šta znači Gostun, nalaze se nekropole stećaka. Nekropola stećaka u Hrtima najljepša je od njih, istražena je i predstavlja jedan jedinstveni kompleks najistočnijeg dijela bosanske srednjevjekovne države.

Nekropola u Hrtima danas nije dovoljno afirmisana. Bez obzira što se radi o svjetskom kulturnom nasljeđu pod zaštitom UNESCO-a, njeni potencijali u kulturološkom, naučnom, turističkom smislu nisu dovoljno iskorišćeni. Nekropola je obrasla u paprat, i teško je uočljiva. Put do nekropole, kao i turistička signalizacija vezana za istu nije dovoljna. Detaljna arheološka istraživanja nisu sprovedena, a samim tim i adekvatna zaštita lokaliteta, iako je za sada lokalitet brigom mještana zaštićen. Posebno je nedovoljna prezentacija spomenika i popularizacija istog.

Zajednica bi od nekropole stećaka u selu Hrta imala višestruku korist, počevši od identitetske, kulturne posebnosti pa do direktne turističke i ekonomske koristi.

Izvor:

– “Šefik Bešlagić: STEĆCI, KATALOŠKO-TOPOGRAFSKI PREGLED”. Sarajevo: Veselin Masleša, 1971
– “Šefik Bešlagić: STEĆCI – KULTURA I UMJETNOST”. Sarajevo: Veselin Masleša, 1971

– Imamovic, M. 2010 Historija Bosnjaka, Novi Pazar